Wonden in het landschap

Als je de tijd neemt om door Duitsland te fietsen kun je zomaar geconfronteerd worden met wonden uit het verleden. Zo bleken de voormalige concentratiekampen Ravensbrück en Sachsenhausen op de route te liggen van de trektocht die mijn vrouw en ik deze zomer maakten.

Concentratiekamp Ravensbrück

We reden door het schitterende merengebied, zo’n 100 km. ten noorden van Berlijn. We volgden de fraaie fietsroute van Kopenhagen naar Berlijn. Er was veel zon, eindelijk geen tegenwind, de sfeer was rustig en sereen, zeker in de ochtend waarop we het stadje Fürstenberg binnen reden.
In de mooi gerestaureerde kerk ontdekten we een kleine tentoonstelling over de 2^e Wereldoorlog. Op een van de plaquettes lazen we een soort van schuldbekentenis, waarin werd uitgesproken dat de bewoners van dit gebied tijdens de oorlog teveel hadden weggekeken. Weg van de verschrikkingen die op steenworp afstand plaatsvonden. Zo dichtbij bleek Ravensbrück inderdaad te liggen: de muren van het concentratiekamp zijn duidelijk zichtbaar aan de overkant van het meertje waar ook Fürstenberg aan ligt.

In de sobere tentoonstellingsruimte kun je foto’s zien en verhalen lezen van vrouwen die in dit vrouwenkamp zijn omgekomen of die het juist overleefd hebben. Het was voor mij een indringende en aangrijpende ervaring om zo oog in oog te staan met mensen zoals jij en ik, van alle leeftijden, uit allerlei landen. Vrouwen die vanwege hun Joods zijn hiernaartoe gebracht waren, vrouwen die in het verzet zaten, vrouwen die communist waren of Jehova Getuige, of lesbisch of Sinti of Roma.
Ik ben het kamp zelf ook ingegaan, hoewel ik dat niet van plan was. Er was iets in mij dat toch iets van deze plek wilde zien. Na mijn ervaring in Auschwitz-Birkenau kan ik ook meer in me toelaten, maar weet ik ook sneller wanneer ik aan een grens kom van wat ik aan leed in me toe kan laten.

Concentratiekamp Sachsenhausen

Zo bleek ook ‘Sachsenhausen’ op onze route te liggen. Het kamp ligt tegen de stad Oranienburg aan, op zo’n 35 km ten noorden van het centrum van Berlijn. Ik wist dat het voor mij teveel zou zijn om ook deze plek te bezoeken. Thuis ontdekte ik waarom: dit kamp was het (administratieve) centrum van het hele systeem van concentratiekampen in het Derde Rijk. Oranienburg werd in die tijd ook wel ‘de stad van de SS’ genoemd.
Het bizarre is dat dit kamp, waar zeker 200.000 mensen gevangen hebben gezeten, na de oorlog door de Russen opnieuw als kamp is gebruikt en wel voor 60.000 ex-nazi’s en al dan niet vermeende politieke tegenstanders. Pas in 1949 werd het kamp opgeheven.

Slavenarbeid

Vanuit KZ Sachsenhausen werden tijdens de oorlog zo’n 100 subkampen aangestuurd, van waaruit mensen dwangarbeid verrichtten in allerlei bedrijven in en rond Berlijn. Dit systeem van slavenarbeid was in heel Duitsland ingevoerd om m.n. de oorlogsindustrie van menskracht te voorzien. Elke grote stad had zo z’n hoofdkamp en systeem van subkampen.
Maar ook KZ Ravensbrück, gesitueerd op het platteland, had zo’n 50 buitenkampen. Siemens vestigde bv. 20 fabrieken in de buurt van het kamp en had zelf ook 9 barakken met gevangenen.

Toen ik door het landschap reed en de verkeersborden zag met verwijzingen naar de concentratiekampen, besefte ik pas hoe intens het verleden nog in dit land aanwezig is. Met mijn innerlijk ‘zien’ zag ik het landschap als een huid, met her en der enorme wonden. Ze waren nog amper geheeld: het vel van heling was uiterst teer. En ik vroeg me af: Hoe is het om hier te leven, te midden van deze plekken? Wat voor invloed heeft het op mensen die hier wonen, als het mij als rondtrekkende bezoeker al zoveel doet? Kun je hier leven en tot verzoening komen met wat hier is gebeurd? Hoe doen mensen dat, in vredesnaam? En hoe is dat bij ons, in Nederland?
Als ik dit in me door laat dringen komt er grote compassie in me op voor de naoorlogse generaties Duitsers, die geen schuld hebben, maar wel dagelijks met deze nog niet tot vrede gekomen energieën van het verleden te maken hebben…

Chris Elzinga
Haarlem, 23 september 2014

Meer over dit onderwerp

Informatie over Ravensbrück: http://nl.wikipedia.org/wiki/Ravensbr%C3%BCck

Informatie over Sachsenhausen: http://www.stiftung-bg.de/gums/en/ en http://nl.wikipedia.org/wiki/Sachsenhausen_(concentratiekamp)

Beschrijving van de fietsroute van Berlijn naar Kopenhagen: http://www.esterbauer.com/db_detail.php?buecher_code=BKH. De route is uitstekend beschreven en bewegwijzerd.