Vermogens voor bewust leven: inzoomen en uitzoomen van aandacht

Als je onderzoekt waar je aandacht op gericht is, merk je misschien op dat die de meeste tijd door allerlei kleine dingen in beslag wordt genomen. Je aandacht is als het ware ‘ingezoomd’ op details, zoals een cameralens ingezoomd kan zijn. Wat brengt het je als je vaker je aandacht bewust uitzoomt? Inzoomen en uitzoomen zijn twee vermogens die belangrijk zijn voor bewust leven.

Een eindeloze stroom van gedachten

Is het je wel eens opgevallen hoe gedachten je aandacht in beslag nemen? Je kunt dat heel goed ervaren als je mediteert. Je doet je ogen dicht, je laat jezelf stil worden. In feite sluit je je af voor nieuwe impulsen van buiten. Je kunt dan ervaren dat er een eindeloze stroom gedachten door je heen gaat. Je ‘mind’ produceert allerlei gedachten en beelden, die als een film aan je voorbij trekken. Probeer het maar eens, laat jezelf stil worden. Wat merk je op?

Als je een tijdje zo volgt wat voor gedachten er allemaal in je opkomen, merk je misschien op dat je aandacht regelmatig van het ene onderwerp naar het andere overspringt. Dat proces lijkt vrij willekeurig te gebeuren: ineens denk je aan iets anders! Midden in een serie gedachten over een vriendin komt ineens de vraag in je op of je de auto wel op slot hebt gedaan, waarna je ineens denkt aan wat je vanavond wilt eten, etc. etc. Die stroom van gedachten wordt ook regelmatig onderbroken door korte momenten van stilte. Dat kan het gevoel geven dat gedachten met golven komen. Zo gaat het maar door. Het kan heel fascinerend zijn zo waarnemer te zijn van die gedachtestroom.

Ingezoomd zijn op de inhoud van je gedachten

Herken je dat je vrijwel altijd opgaat in je gedachten en dus niet bewust bent van de gedachtestroom zelf? Dat is de staat van bewustzijn waarin de meeste mensen verkeren. Je bent dan ‘ingezoomd’ op inhoud van je gedachten, zoals je met een camera in kunt zoomen op details van het beeld dat je door de lens ziet. Als je zo ingezoomd bent, bepalen je gedachten wat je voelt, gelooft en ervaart, omdat ze je bewustzijn zo in beslag nemen. Ze bepalen wie je denkt te zijn, hoe je de wereld ziet, hoe je de werkelijkheid interpreteert etc.

Ingezoomd zijn op de inhoud van je gedachten zorgt er dus voor dat je jezelf en de rest van de werkelijkheid ervaart door een sluier van gedachten. Je ervaart de realiteit niet direct zoals die is, maar zoals die gefilterd wordt door je gedachten.

Waarnemen van je gedachten is een kwestie van uitzoomen

Wat gebeurt er als je de stroom van gedachten gaat waarnemen? Dan kom je los van de inhoud van die gedachten. Je zoomt je aandacht als het ware uit, zoals je een cameralens uitzoomt. In plaats van helemaal in een gedachte op te gaan, ga je die gedachte zelf zien als een gedachte. Vaak gebeurt er nog veel meer. Je gaat jezelf voelen, je wordt je meer bewust van je lichaamssensaties, je merkt je omgeving op, evenals andere gedachten die in je opkomen. Je gaat de gedachte zien in een veel grotere context van ervaring. Dit kan aanvoelen alsof je die gedachte vanaf een zekere afstand waar gaat nemen. Door die afstand eist de gedachte je niet meer zo op, hij wordt relatief, je kunt hem relativeren. Het is maar een gedachte.

Bewust inzoomen en uitzoomen

Als je eenmaal bent ‘uitgezoomd’, kun je ook weer inzoomen: je richt je aandacht dan bewust op één detail. Weliswaar verlies je dan wat van het zicht op die grotere werkelijkheid, maar je kunt datgene waar je aandacht zich op richt in veel groter detail waarnemen. Dit kun je met alles doen wat je ziet, voelt, denkt etc. En je kunt weer uitzoomen. Probeer maar eens.

Je hebt bv. last van een mug die om je heen zoemt. Je raakt geïrriteerd. Je bewustzijn is ingezoomd op die vreselijk irritante mug. Je bent een en al irritatie. Als je ‘uitzoomt’ is er niet alleen de irritatie, je bent die irritatie ook gewaar. Er is een waarnemen van wat je voelt. Als je zo een tijdje in dit waarnemend bewustzijn verkeert, merk je misschien op dat er in dat gewaarzijn zelf een zekere rust aanwezig is. Je wordt rustiger, aandachtiger. Als je vervolgens op de mug inzoomt kan het zomaar zijn dat je de rust hebt om de mug meer in detail te zien. Je ziet de vleugels, hoe hij op z’n hoge pootjes staat, de lengte van zijn steekorgaan etc.

Of stel dat je je beledigd voelt en je bent daarop ingezoomd, dan ben je een en al verontwaardiging. Je zit helemaal in je verhaal, je identificeert je er helemaal mee, jij bent ‘goed’ en de ander is vreselijk ‘slecht’, je gelooft er helemaal in. Als je dan uitzoomt, voel je waarschijnlijk nog steeds die verontwaardiging. Maar er is meer: je bent die emotie gewaar, je neemt de context waar, er ontstaat een gevoel van ruimte om de emotie. Dit gewaarzijn kan daardoor een soort van rust met zich meebrengen, dat ervoor zorgt dat de verontwaardiging niet meer zo sterk in je speelt. Je emotie wordt relatief in de ruimte van je gewaarzijn.

Bewust leven

Het vermogen om je aandacht in en uit te zoomen geeft je de mogelijkheid om met meer bewustzijn naar je eigen staat van zijn te kijken. Daardoor ben je in staat om in allerlei levenssituaties andere keuzes te maken dan wanneer je voortdurend door de inhoud van je gedachten in beslag wordt genomen. Je kunt meer bewust leven.

Daarom wordt in veel spirituele beoefeningen, zoals in meditaties, zoveel aandacht besteed aan het cultiveren van dit vermogen van inzoomen en uitzoomen van de aandacht. Meditatie is dan ook een aanrader als je dit vermogen zelf verder wilt ontwikkelen.

Meer over dit onderwerp

Als je voortdurend ingezoomd bent op de inhoud van je gedachten, bepalen die niet alleen hoe je de werkelijkheid ervaart, ze bepalen ook wie je zelf denkt te zijn. Je gedachten, de beelden en ideeën die je over jezelf hebt, bepalen zo je identiteit. Als je met je aandacht uitzoomt uit je gedachten, dan ga je je gedachten, inclusief de beelden die je van jezelf hebt, van een zekere afstand zien. Zelfbeelden kun je dan waarnemen als beelden in de context van een bredere ervaring van jezelf.

Wie ben je dan als zelfbeelden relatief blijken te zijn? In feite verschuift is je identiteit naar een waarnemerspositie verschoven: je bent de waarnemer van je gedachten, de waarnemer ook van je zelfbeelden. Dit is wat de bekende Amerikaanse hersenonderzoeker Daniel Siegel bedoelt met zijn opmerking: ‘I am the container, not the contained’ (D. Siegel, The Mindful Therapist, zie o.a. p. 93 en 109). M.a.w. wie ik ben is degene in wie gedachten/beelden zich voordoen, ik ben niet de inhoud van gedachten/beelden zelf.

Dit blogartikel geeft een verder onderbouwing aan het blogartikel over Werken met innerlijke kinderen (2): Activeren van de innerlijke waarnemer.