Ontmoeting met het Mysterie – Retraite in Auschwitz (2)

Half mei 2014 heb ik met 29 mensen een retraite van 5 dagen in het voormalige concentratiekamp Auschwitz-Birkenau meegemaakt. Een van de indrukwekkendste rituelen die we daar hebben uitgevoerd was het noemen van namen van mensen die in de oorlog zijn omgekomen.

Warmen aan elkaars aanwezigheid

Voor deze gelegenheid konden we gebruik maken van een voormalig onderkomen van SS-officieren die toentertijd betrokken waren bij de selectie van mensen die het kamp per goederenwagon binnen werden gebracht. Een klein gebouw met enkele kamers van 3 bij 3 m2. Het heeft iets huiveringwekkendst om juist op deze plek samen te komen, vanwege wat zich hier heeft afgespeeld. Nu is het verlaten, leeg, de stilte overheerst…

We zitten op meditatiematten en –kussens, dicht op elkaar in een van die kamers. Het heeft iets geruststellends zo dicht bij elkaar te zijn, elkaars lichamen te voelen en elkaars liefdevolle vriendelijkheid. Buiten is het 11⁰ C, het regent, binnen is het koud. Met onze lichamen verwarmen we de ruimte en elkaar. Ik zie gevangen voor me, in de kou, onder veel erbarmelijker omstandigheden.

Het ritueel van namen noemen

Na 20 minuten stille meditatie begint iemand namen te noemen. Vrijwel iedereen heeft een lijstje met namen van familieleden, van familie van vrienden, bekenden. Wie geen lijstje van thuis heeft meegenomen kan gebruik maken van een boekje met namen van omgekomen Joodse kinderen. Het wordt op 3 ochtenden een vast ritueel van dertig minuten. En elke keer is het anders, uniek.

Zelf wil ik namen noemen van familieleden van mijn pleegvader, die tijdens de oorlog in Neuengamme of op verschillende plekken in Nederland tijdens fusillades zijn omgekomen. Op het moment dat ik wil beginnen stokt mijn stem – plotseling is daar een verbinding met mensen die ik zelf nooit gekend heb. Ze worden ineens reële mensen, niet alleen namen. Ik voel me afdalen in een laag in mezelf waarin ik de namen kan noemen, langzaam, aandachtig. Elke persoon treedt in het licht, komt tevoorschijn uit anonimiteit.

Aangeraakt door het Mysterie

Terwijl ik de namen oplees opent zich in mijn gewaarzijn een immense, intens zwarte ruimte. Daarbinnen ‘zie’ ik vier gestalten van de mannen die ik net heb genoemd. Terwijl het mysterie van deze zwarte ruimte zich verdiept, dringt het besef door dat op deze plek iets is gebeurd dat mijn bevattingsvermogen te boven gaat. In feite gaat het ieders bevattingsvermogen te boven. Terwijl het mysterie zich verdiept gaat de realisatie verder: hier houdt alle betekenisgeving op. Iedere vraag naar het waarom lost hier op. Woorden die hier iets over zouden kunnen zeggen lossen op. Hier is iets gebeurd waarvan de betekenis voorbij de horizon van het menselijk bevattingsvermogen ligt… In het aanschijn van dit Mysterie voel ik ontzag en ervaar ik een vallen, achterover, in deze immense mysterieuze zwartheid…

Dan maken 29 groepsgenoten een buiging, met gevouwen handen, uit eerbied en respect voor de mensen die ik net heb genoemd. Ik voel hoe 29 paar armen mij opvangen in mijn val en me liefdevol terugbrengen naar mijn plek in de kring… Kort daarop begint iemand anders nieuwe namen te noemen. Het ritueel gaat verder.

Deze plek is de Leraar

Een van de 4 crematoria in Birkenau

Wat is dit voor een plek? Voor velen staat Birkenau gelijk aan de hel – en dat is het ontegenzeggelijk geweest. Voor anderen is het een bedevaartsoord. En sommigen ervaren het in deze tijd als een Heilige plek, juist omdat het Mysterie zo tastbaar aanwezig is.

De ervaring in het ritueel van namen noemen heeft mijn beleving van de plek veranderd. Ik besef dat het particuliere ego, het bewustzijn dat op eigenbelang gericht is, geen stand houdt als de ziel zo wordt aangeraakt door dit Mysterie. Gaat het dan om zo’n soort van overgave? Is dat de boodschap, is dat de les van deze plek? Zuster Mary, gastvrouw in ons hotel zei: “Luister naar de aarde, naar wat deze plek je te zeggen heeft…” Deze plek is de Leraar.

Chris Elzinga
Haarlem, 24 juni 2014