Omgaan met superego (5): de kant van het superego

Zelfoordeel beschouw ik als een conflict tussen een innerlijke criticus/superego en een innerlijk kind. In een vorig artikel heb ik de kant van het kind belicht. Nu is het tijd om te bekijken hoe je op een vruchtbare manier met deze criticus om kunt gaan. Wat wil het superego eigenlijk?

Aanwezigheid van een volwassen gewaarzijn

Eerder heb ik beschreven dat een volwassen gewaarzijn nodig is om helder te krijgen wat het innerlijke kind, dat onder invloed staat van het superego, nodig heeft om zich te kunnen ontspannen. Vanuit ditzelfde gewaarzijn kun je ook naar deze innerlijke criticus kijken. Als je beseft dat het superego een onlosmakelijk deel van jou is, kun je er nieuwsgierig naar worden. Wat wil het eigenlijk zeggen? Wat voor waardevols is hier te ontdekken?

Doorvragen

Je kunt de beweegredenen van het superego eenvoudigweg leren kennen door ermee in gesprek te gaan. Dat kun je op allerlei manieren doen. Eén van die manieren is via een ‘Gestalt’, waarin je de innerlijke delen een eigen plek/stoel geeft. Dat geeft je de mogelijkheid om de afzonderlijke posities van binnenuit te verkennen. Betrek hier als het kan iemand bij die als begeleider kan optreden.

Plaats een stoel voor het superego in de ruimte en een andere stoel daartegenover, voor jou als volwassen gewaarzijn. Ga in die tweede stoel zitten, voel je volwassenheid en vraag vervolgens aan het superego wat hij of zij eigenlijk wil zeggen. Ga dan op de stoel van het superego zitten; neem helemaal de plek van criticus in, vertel wat je op je lever hebt, voel het in je lijf. Je mag je onvrede met de situatie helemaal uitdrukken, zonder schaamte.

Afbeelding van rickey123 via Pixabay

Waar het superego vooral op in blijkt te haken is wat het als onvolwassen gedrag beschouwd. Daarom heeft het allerlei commentaar zoals: je bent dom, je zou beter moeten weten, je moet niet zo onzeker zijn, het is belachelijk dat je je als een kind gedraagt, je bent niet goed genoeg, etc.
Laat vervolgens de begeleider hierop doorvragen. Hoe denkt superego de situatie dan op te lossen? Hoe zou bijvoorbeeld die onzekerheid kunnen verdwijnen? Vraag door, vraag naar details, neem geen genoegen met vage uitspraken. Grote kans dat het superego het eigenlijk zelf ook niet blijkt te weten. Het kan alleen maar eindeloos dezelfde boodschappen herhalen.

Misschien herken je dat ook in jezelf: dat het om eindeloos dezelfde oordelen en eisen gaat. Hoe vaak heb je al niet het innerlijke commentaar gehoord dat je niet goed genoeg bent? Er zit in feite nauwelijks variatie in en al helemaal geen nuancering. Wellicht geeft dat je te denken en realiseer je je dat je niets aan die boodschappen hebt. Je hoeft ze voortaan niet meer serieus te nemen.

Ruimte geven aan het oordeel

Afbeelding van OpenClipart-Vectors via Pixabay

Een andere optie is, om het superego op een stevige, liefst wat hoge stoel te zetten, als een rechter die op het publiek in een rechtszaal neerkijkt. Werk hier ook met een begeleider. Die moedigt de criticus aan helemaal in het eigen oordeel los te gaan. Geef het daarvoor alle ruimte, in woord en gebaar. Laat het in al z’n ongenuanceerdheid naar buiten komen, zonder schaamte.

Het kan zijn dat het superego zichzelf op deze manier helemaal opblaast. Ik heb een cliënt gehad die na enige tijd in lachen uitbarstte, omdat het duidelijk werd hoe absurd de eisen van het superego eigenlijk waren.

Een andere mogelijkheid is, dat je in deze rol van superego de onredelijkheid, de hardheid en de pijnlijkheid van het oordeel gaat voelen. Er ontstaat dan ruimte voor compassie voor het innerlijke kind, dat zo onder druk is gezet. Misschien ga je dan beseffen dat je zo niet langer met jezelf om wilt gaan.

En het kan natuurlijk ook voorkomen dat je als superego volhardt in de afwijzing van het innerlijke kind. Dan is het goed weer over te stappen naar het volwassen gewaarzijn, om vandaaruit opnieuw naar de situatie te kijken. Wellicht ontstaat er vanuit dat gewaarzijn compassie voor het superego en is het mogelijk verder te onderzoeken waarom het superego zo in het oordeel vastzit.
Misschien is er meer tijd nodig voor het superego om zich te laten raken of moet het volwassen gewaarzijn eerst nog sterker worden.

Zorg achter het oordeel

Vanuit het volwassen gewaarzijn kun je ook aan het superego vragen wat hij/zij eigenlijk wil bereiken. Waarom doet het wat het doet? Als je doorvraagt blijkt meestal dat er zorg zit onder alle druk die het uitoefent. Het is bezorgd dat ‘het’ niet goed gaat. Er zwaait wat als je iets niet goed doet, of dat je afgewezen wordt als je een verkeerd antwoord geeft. Om dat gevaar te voorkomen, zet het jou onder druk om het juiste te doen, om niet dom over te komen, om je aan te passen aan groepsnormen etc. Het wil je dus eigenlijk beschermen. Als je dat beseft kan er in jouw volwassen gewaarzijn meer begrip en compassie voor dit innerlijke deel groeien.

De beschermende rol van superego. Afbeelding van skeeze via Pixabay

Superego krijgt een update

Het superego heeft twee dingen niet door. Ten eerste dat je een kind niet tot volwassenheid kunt dwingen. Dat werkt niet. En ten tweede dat je geen kind meer bent, maar intussen (al lang) volwassen geworden bent. Je kunt heel goed voor jezelf en voor je onzekere innerlijke kind zorgen.

Ook dit kun je uitspelen met een opstelling, waarin je een stoel bestemt voor het superego en een andere voor jouw volwassen zelf. Het is behulpzaam als een begeleider aanwezig is.
Je krijgt eerst in de rol van het superego de gelegenheid om je onvrede over jouw onvolwassen gedrag te uiten. Vervolgens vraagt de begeleider aan jou in jouw rol als superego, op wie je ongenoegen is gericht. Het antwoord is meestal zoiets als: “Een zwak, onzeker, wat kinderlijk persoon. Ik zou willen dat die eindelijk eens volwassen wordt!”
Hierop antwoordt de begeleider: “Je hebt het niet helemaal door, maar tegenover je zit geen kind, maar een volwassen vrouw/man, die heel goed voor zichzelf kan zorgen. Je hebt een update nodig.” Heel vaak reageert het superego daarop met grote verbazing. Op zo’n moment wordt heel helder dat het superego jou als een klein kind ziet, dat straffe leiding nodig heeft. Maar dat is helemaal niet meer nodig. Je bent immers geen klein kind meer. Superego mag met (vervroegd) pensioen!

Als er onvoldoende volwassen gewaarzijn is

Het superego heeft echter hier wel een punt. Want waarom is het zo actief? Het grijpt in wanneer er onvoldoende volwassen gewaarzijn aanwezig is, die het innerlijke kind leiding geeft en beschermt. M.a.w. de aanwezigheid van deze criticus duidt op een afwezigheid van een volwassen gewaarzijn. Zolang dat laatste niet voldoende ontwikkeld is, zal het superego zijn/haar rol blijven spelen, uit zorg.

Blokkade: gehechtheid aan superego

We dragen het superego van jongs af aan met ons mee. Het voelt heel vertrouwd, het is zo onderdeel van wie en wat je bent, hoe je denkt, wat je zegt, hoe je handelt. Aan alles wat vertrouwd aanvoelt, raken we gehecht, ook al is het zelfoordeel negatief, neerdrukkend, klein houdend. Het lijkt moeilijk voorstelbaar dat het er niet meer zou zijn.
In zekere zin draag je met het superego nog steeds de aanwezigheid van je ouders/opvoeders met je mee. Het kan je een gevoel van bescherming of van innerlijke leiding geven. Als het superego oplost, kan dat beangstigend zijn, het kan verlatingsangst in je oproepen of een gemis aan ondersteuning. Dat kan heel wankel voelen.

Vrij van superego – Wat nu? Afbeelding van Majaranda via Pixabay

Het kan ook lastig zijn om de criticus los te laten, als je een ouder hebt (gehad) van wie je houdt en die je als superego hebt geïnternaliseerd. Onbewust kan het aanvoelen alsof je die geliefde ouder afwijst of zelfs verraadt.

Of je hebt een agressieve ouder gehad, die je hebt geïnternaliseerd. Jouw superego zal zich dan agressief naar je innerlijke kind opstellen, om ervoor te zorgen dat je niet opnieuw doelwit van die ouder/anderen wordt. Als je tegen deze criticus ingaat kan dat een gevoel van kwetsbaarheid in je oproepen omdat een deel van je bescherming lijkt weg te vallen.

Het is dus niet altijd eenvoudig om deze innerlijke structuur los te laten.

Je voorland: ruimte om jezelf te zijn

Als het superego oplost, nodigt dat je uit om werkelijk op eigen benen te staan, los van je ouders/opvoeders. Het doet een appèl op je volwassenheid en dus ook op je volwassen gewaarzijn. Er is moed voor nodig om die stap te zetten, maar het is alleszins de moeite waard!

Een tijdje geleden kwam een cliënt bij me, na een sessie waarin ze de werking van het superego grondig had doorzien. Ze voelde zich zo onwennig leeg, ze wilde die leegte zo snel mogelijk opvullen. Totdat ze besefte dat die leegte eigenlijk ruimte was: ruimte om te zijn wie ze werkelijk was, zonder innerlijke commentaar waar ze zo aan gewend was geweest.

Tenslotte

Om de hele dynamiek van het superego te doorzien en tot een oplossing te brengen is een combinatie behulpzaam van aandacht voor het innerlijke kind én voor het superego zelf. Hiermee geef je erkenning aan het bestaan van beide innerlijke delen, die ieder hun eigen waarheid hebben. Als die waarheden gezien, uitgesproken en erkend worden, kan het zelfoordeel oplossen.

Het ontwikkelen van een volwassen gewaarzijn, vanwaaruit je kunt zien wat zich allemaal in je innerlijk afspeelt zonder je met de innerlijke delen te identificeren, is een belangrijke sleutel tot bevrijding.

© Chris Elzinga, 12 augustus 2020

Noten

In deze serie zijn gepubliceerd:
Omgaan met superego (1): het zelfoordeel
Omgaan met superego (2): reacties op het zelfoordeel
Omgaan met superego (3): innerlijke ruimte scheppen
Omgaan met superego (4): de kant van het innerlijke kind
Omgaan met superego (5): de kant van het superego.

Wil je meer weten over wat ik met ‘innerlijke kinderen’ bedoel en hoe ik ermee werk? Lees dan de serie blogartikelen over dit thema, die begint met ‘Het kind als identiteit herkennen‘.

De foto’s zijn verkregen via Pixabay en zijn vrij van auteursrechten.