Dagelijks worden we geconfronteerd met berichten over allerlei vormen van extremisme zoals terrorisme, religieus fundamentalisme en politiek nationalisme. Dat verontrust me. Wat maakt mensen tot extremist? (1)
Als ik dit soort berichten lees, heb ik de neiging me van de wereld af te sluiten en me op m’n eigen veilige plekje thuis terug te trekken. Maar zo wil ik niet leven, ik wil niet dat ik in mijn mind de wereld om mij heen tot een onveilige, onherbergzame en onleefbare plek maak.
Wij-zij-denken als bron van extremisme
Extremisme in de vorm van terrorisme, religieus fundamentalisme en politiek nationalisme hebben met elkaar gemeen dat de aanhangers ervan onverdraagzaam zijn ten opzichte van mensen die anders denken of anders (lijken te) zijn dan zijzelf. Extremisme is gebaseerd op een tegenstelling die ‘ons’ tegenover ‘anderen’ plaatst: wíj zijn goed, hebben de waarheid in pacht en weten wat goed is; zíj, de anderen, zijn niet goed, spreken leugens, produceren nep-nieuws en doen slechte dingen.
Wanneer dit ‘wij-zij’-denken leidt tot haat, uitsluiting en vervolging, komen we in het gebied van extremisme terecht. De uiterste consequentie van dit denken is, dat mensen het gerechtvaardigd vinden om leden die tot de ‘verkeerde’ partij behoren te liquideren.
Wij-zij-denken maakt deel uit van onze meest primitieve overlevingsstrategieën. In een onveilige omgeving vallen mensen terug op diegenen die ze denken te kunnen vertrouwen: de eigen familie, clan, stam, eigen volk, eigen natie. Het zorgt ervoor dat duidelijk is tegen welke kwaad ‘wij’ onszelf moeten beschermen en wat we moeten bestrijden. De scheidslijn is helder: “Wie niet voor ons is, is tegen ons.”
Gesloten harten
Hoe is het mogelijk dat mensen zo onverdraagzaam zijn dat ze anderen het leven onmogelijk maken? Dat kan volgens mij alleen wanneer mensen hun hart sluiten en dus niet meer voelen wat zij anderen aandoen. Er is dan geen invoelingsvermogen meer, geen medelijden, geen medeleven, geen compassie. Dit betekent dat het geweten ook niet meer goed kan functioneren. Want geweten zorgt ervoor dat we anderen niet datgene aandoen wat we zelf niet willen dat ons wordt aangedaan. Als het hart is afgesloten verharden we.
Dit heeft een enorme prijs. Een goed functioneren van hart en geweten is juist wat ons menselijk maakt. Als beide niet meer functioneren, zijn mensen tot de grootste misdaden in staat.
Onverdraaglijke emoties
Wat maakt eigenlijk dat we ons hart sluiten? Wat ik in mijn eigen praktijk zie en ook uit eigen ervaring ken is, dat we dit doen om intense emoties als pijn, verdriet, angst niet te hoeven voelen. Meestal gebeurt dit al in onze vroege jeugd: we konden die gevoelens en emoties domweg niet verdragen. Ons zenuwstelsel kon dat niet aan. Die emoties waren te overweldigend voor ons.
Een veel voorkomende overlevingsstrategie is, dat we ons afsluiten van wat we voelen, we verdoven onszelf. Daarmee sluiten we echter ook het voelsorgaan bij uitstek, ons hart. Dat kan al gebeuren bij intense pijn, zoals wanneer we als kind gekwetst worden of afgewezen of geminacht. Of bij grote angst. Het ontstaat ook vaak in traumatische situaties; alleen al getuige zijn van intens lijden van anderen kan het hart doen sluiten.
Compassie, tegengif tegen extremisme
Mensen die aanzetten tot haat, onverdraagzaamheid en uitsluiting, zijn afgesneden van hartskwaliteiten als liefde, compassie en tederheid, waardoor ze de goedheid van de ander niet meer kunnen voelen. Daarmee zijn ze afgesneden van wat hen menselijk maakt. De innerlijke leegte, die daaruit ontstaat, is moeilijk te verdragen. Haat en macht zijn intense gevoelens. Ze vullen die leegte gemakkelijk op. In ieder geval geven ze een gevoel van bestaan. Maar wat voor bestaan… Een onmenselijk bestaan.
Als ik me die leegte voorstel, komt er compassie in me op voor deze mensen, hoe ik hun gedrag ook kan veroordelen.
Boeddhisten kennen al 2500 jaar de noodzaak om in een samenleving compassie te cultiveren. Je zou kunnen zeggen dat compassie het cement is waardoor samenleven in grote groepen mogelijk is. Dat cultiveren doen ze door middel van allerlei compassie-meditaties en door het grote belang van liefdevolle vriendelijkheid te benadrukken. Het maakt dat we in vrede kunnen samenleven. Compassie leren ervaren en uitdrukken is een tegengif tegen extremisme.
We komen overal vandaan
Op YouTube staat een filmpje over wij-zij-denken en over wie ‘wij’ en ‘zij’ dan wel zijn. In dit filmpje wordt eerst aan mensen gevraagd hoe ze hun eigen afkomst zien. Een Brit zegt dat hij ‘100%’ Brits is en weinig opheeft met Duitsers. Een Koerdische vrouw is helemaal Koerdisch en moet niets hebben van Turken. Een Française is ervan overtuigd helemaal Française te zijn. Een IJslander voelt zich als ‘volbloed’ IJslander echt superieur.
Vervolgens is hun DNA onderzocht op waar ze genetisch gezien geografisch vandaan komen. De Engelsman die 100% zeker weet dat hij voor 100% Brits is, blijkt slechts 30% Brits te zijn en is zelfs 5% Duitser. De Koerdische vrouw stamt deels af van Turken. De Française blijkt voor 32% Brits te zijn. De IJslander blijkt voorouders uit heel Europa te hebben, tot Griekenland aan toe. Deze onthullingen leveren ontroerende beelden op.
Wij komen dus overal vandaan. Zij – onze tegenstanders – kunnen onze neven en nichten zijn, onze broers en zussen. In feite bestaat de tegenstelling tussen ‘wij’ en ‘zij’ niet. De Française concludeert dan ook dat iedereen verplicht zou moeten worden deze test te doen! Als tegengif tegen de polarisatie van wij-zij-denken, als tegengif ook tegen extremisme.
© Chris Elzinga, 1 mei 2021
Noten
(1)In het kader van de 4-mei herdenking heb ik dit artikel op de site geplaatst. Het is een geredigeerde versie van de column die eerder op 1 augustus 2017 is gepubliceerd op de site van Vive Levenskunst.
De foto’s zijn verkregen via Pixabay. De eerste is tweede de derde is
Geef een reactie